سید اسماعیل جرجانی ملقب به زین‌الدین (یا شرف‌الدین) در سال 433 هجری قمری (1041/2 میلادی) در گرگان متولد شد و در سال 531 هجری قمری (1136/7 میلادی) در مرو وفات یافت. او از سادات اصفهان وکنیه وی ابو‌الفتح (یا ابوالفضائل یا ابوابراهیم) بود. جرجانی در زادگاه خود علوم مقدماتی را آموخت و به تحصیل طب پرداخت. گرگان در آن زمان یکی از کانون های مهم پزشکی و سایر دانش های ایران بود. او مدتی نیز در طبرستان زیست. سپس به خراسان رفت و مدتی در نیشابور اقامت کرد و در آنجا به خدمت ابن‌ابی‌صادق از شاگردان برجسته ابن‌سینا رسید و بدین جهت یکی از شاگردان باواسطه ابن سینا محسوب می شود. از نوشته های وی در بحث‌ بیماری‌های چشم در کتاب ذخیره خوارزمشاهی چنین برمی‌آید که مدتی نیز در خدمت استاد احمد فرّخ بوده است. او در سال 504 هجری قمری به خوارزم رفت و در این شهر در خدمت قطب الدین محمدبن انوشتکین اولین پادشاه سلسله خوارزمشاهیان و پسرش علاءالدوله اتسز طبابت می‌کرد. جرجانی تا آخر عمر در مرو زندگی کرد و مدتی در این شهر به تدریس علم طب پرداخت. وی با سلطان سنجر معاصر بود و این سلطان، توجه خاصی به او داشت.  
با ظهور جرجانی و ارائه چهارکتاب ارزنده طبی به زبان فارسی، دوران تجدّد طب ایرانی شروع شد. لازم به ذکر است که قبل از ظهور جرجانی، برخی از اطبّاء و حکماء، معدودی ازکتب خود را به زبان فارسی نگاشته بودند، اما این حکیم گرانقدر بیشتر تألیفات خود را به زبان پارسی و با انشایی کم‌نظیر به رشته تحریر درآورد. او در نگارش کتب خود از تألیفات دانشمندان قبلی الهام گرفت، اما علاوه بر بیان اصطلاحات علمی و طبی به زبان مادری، اضافاتی بسیار ارزنده را در آنها (به‌ویژه ذخیره خوارزمشاهی) ارائه کرد. همچنین از قرن ششم هجری به بعد، بیشتر کتاب‌های طبی و داروسازی مانند «تحفه حکیم مؤمن» تألیف محمد مؤمن تنکابنی طبیب شاه سلیمان صفوی و «مخزن‌الادویه» و «مجمع‌الجوامع» تألیف میرمحمدحسین عقیلی خراسانی از کتاب ذخیره تأثیر گرفتند. بیهقی، نویسنده تتمه صوان‌الحکمه نخستین کسی است که از جرجانی یاد کرده است. او در سال 531 سید اسماعیل را که نزدیک به پایان زندگی بوده در سرخس دیدار کرده، وی را زنده‌کننده پزشکی دانسته، وارستگی و دانش او را ستوده، رساله‌ای در اخلاق از آن بزرگ‌مرد آورده و کتاب خود را بدان مزیّن و ختم کرده است.
علامه دهخدا نیز با زیبایی هرچه تمام تر از مقام علمی و اخلاقی او تجلیل می‌کند و او را مُقنّن قانون و تجدیدکننده رسوم طبی و در تمام اجزای طب از نظری و عملی فایق و در تدبیر و درمان، ماهر و متبحر می داند. علامه بیان می‌دارد که سید اسماعیل در سایر علوم و فنون مانند علوم عربی و ادبی نیز متبحر و در فقه، حدیث و تصوف از برجستگان بوده و استاد او در علم حدیث، شیخ اجلّ ابوالقاسم قشیری بوده است.
ذخیره خوارزمشاهی که یکی ازطولانی‌ترین و مشروح‌ترین کتب طبی پارسی و حاوی حدود 700000 کلمه است ، در مدتی کوتاه شهرت یافت. جرجانی در ابتدای کتاب به توصیف شرایط آب و هوایی و بیماری‌های رایج محل زندگی خود می‌پردازد و دلیل نگارش آن را نبودن نوشتاری مشابه بیان کرده و ذکر می‌کند که هیچ کتابی نیست که طبیب را از کتب دیگر مستغنی سازد. بنابراین کتابی تألیف کرده که طبیب با وجود آن در هیچ زمینه‌ای به سایر کتب محتاج نباشد.نظامی عَروضی در کتاب «چهارمقاله»، ذخیره را یکی از کتب بسائط و در زمره «سِتّه عَشَر»َ جالینوس، «حاوی» زکریای رازی، «کامل‌الصناعه» یا «قانون» بوعلی سینا می‌شمارد. این کتاب یک دوره کامل طب نظری و طب عملی و دایره‌المعارف پزشکی به فارسی است که به سه زبان اردو، عبری و ترکی ترجمه شده و شامل نه کتاب و یک باب در بیان ادویه مفرده است.
کتاب نخست شامل تعریف علم طب و بیان منفعت آن، تشریح و نحوه عملکرد بدن و اعضای آن،‌ عناصر و اخلاط چهارگانه، مزاج‌ها و حالات مختلف آنها.
کتاب دوم شامل تعریف تندرستی و بیماری و انواع بیماری‌ها و علائم و علل آنها، بررسی نبض و ادرار و مدفوع و سایر فضولات بدن.
کتاب سوم دربردارنده تدابیر لازم برای حفظ تندرستی، بررسی وضعیت آب و هوا و محل سکونت و خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و خواب و بیداری و حرکت و سکون، عطرها وریاحین و روغن‌ها، تدبیر قی‌کردن و داروی مسهل خوردن و فصد و حجامت و زالو و حقنه[1] و شیاف، تدبیر اعراض نفسانی مانند شادی و غم و تدبیر پروردن اطفال و پیرن و مسافران.
کتاب چهارم شامل شناخت علائم بیماری‌ها و زمان بروز بحران در آنها.
کتاب پنجم حاوی مطالب مربوط به تب و علل و علامات و انواع آن و معالجه آنها.
کتاب ششم شامل درمان بیماری‌های فرق سر تا ناخن پا.
کتاب هفتم در بیان ورم‌ها و زخم‌ها و نحوه شکافتن و داغ کردن، درمان شکستگی و زخم و اندام تباه‌شده.
کتاب هشتم در بیان زینت یعنی راه‌های پاکیزگی و آراستگی ظاهر پوست.
کتاب نهم شامل زهرها و بیان پادزهرها.
کتاب دهم حاوی مطالب مربوط به داروشناسی.
حکیم جرجانی قبل از نگارش ذخیره، قانون ابن‌سینا را به فارسی ترجمه کرده بود و شاید این کار بزرگ، نخستین گام برای نوشتن این کتاب سترگ بود.
او پس از ذخیره، کتاب «خُفی عَلایی» را به امر آتسز خوارزمشاه تألیف کرد تا راهنمایی مختصر باشد و همیشه بتوان آن را به همراه داشت. این کتاب در اندازه‌‌ای تهیه شدکه در داخل چکمه جای‌گیرد و در سفر و حضر به‌کار آید و به این دلیل بدین نام نامیده شد.
خفی علایی هم مانند ذخیره در زمان مؤلف و پس از او شهرتی بسزا داشت. این کتاب مانند «منصوری» رازی یک دوره مختصر علم طب و شامل بهداشت و درمان‌های فوری است و نسبت «خفی» به «ذخیره» مشابه نسبت «منصوری» به «حاوی» می‌باشد.
کتاب مشهور «اَغراض الطبّیه و المباحث العَلائیه» نیز از مؤلفات حکیم است که به درخواست صاحب‌بن محمد بخاری وزیر علاءالدوله آتسزتألیف شده است. این کتاب از لحاظ حجم بین ذخیره و خفی علایی قرار دارد و شامل پنج بخش است. جرجانی در ذخیره و اغراض پس از ذکر نظریات بزرگان پیشین، نتیجه‌گیری کرده و به بهترین و صحیح‌ترین وجه ممکن، موضوع را بیان کرده و آنجا که ضروری بوده، خود اظهارنظر نموده است. وی در این دو کتاب به تجربه‌ها و کشف‌های خود نیز اشاره می‌کند (مانند نخستین گزارش بیماری سالک، درمان تب نوبه با معجون ابداعی،‌ اولین مورد کاربرد گچ در درمان جراحت‌ها، اشاره به داروهای آزموده شده).
کتاب یادگار نیز از تألیفات سید اسماعیل و شامل بیان بیماری‌ها و داروسازی بوده و مورد استفاده اطباء قرار می‌گرفته است.
این پزشک گرانقدر علاوه بر کتب مذکور تألیفات دیگری نیز دارد که عبارتند از: ترجمه عربی ذخیره، التذکره الاشرفیه فی‌الصناعه الطبیه، زبده‌الطب، تدبیر یوم و لیله، الطب‌الملوکی، الرد علی الفلاسفه، کتاب فی‌القیاس، کتاب‌المنبه و کتابی در حکمت.
سید اسماعیل که از پزشکان بزرگ و عالی‌مقام قرن ششم هجری و هم‌تراز ابن‌سیناست علاوه بر معالجه بیماری‌ها در تشخیص آنها هم حاذق بوده و از مشاهدات آزمایشگاهی نیز کمک می‌گرفته است بطوری‌که بخش عمده‌ای از کتاب ذخیره خوارزمشاهی به بررسی نمونه های انسانی مانند خون، ادرار، مدفوع و سایر مایعات بدن اختصاص دارد.
با وجود فضایل بیشماری که برای این پزشک مسلمان ایرانی برشمرده شد، هنوز هم بسیاری از ایرانیان او و کتب ارزنده و فاخرش را نمی‌شناسند. البته اقدامات انجام‌شده در جهت شناسایی و معرفی این حکیم فرزانه، ارزشمند و قابل تقدیر است (مانند نام‌گذاری سی‌ام فروردین به عنوان روز بزرگداشت حکیم جرجانی و مزیّن نمودن جایزه پزشک برتر با نام سید اسماعیل جرجانی و نام‌گذاری برخی از تشکل‌ها و بیمارستان‌ها با نام ایشان)، اما هنوز هم حق وی به‌طور کامل ادا نشده است.
منابع:
1- نجم‌آبادی، محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام، انتشارات دانشگاه تهران
2- جرجانی، سید اسماعیل؛ الاغراض‌الطبیه فی مباحث العلائیه، انتشارات دانشگاه تهران
3- سایت پزشکان بدون مرز