به‌گفته ابوریحان بیرونی، رازی در سال 251 قمری / 865 میلادی در ری متولد شده و در حدود 313 قمری / 925 میلادی در همان شهر فوت کرده است اما باتوجه به تالیف کتاب «برءالساعه» در سال 312 یا 313 هجری قمری، بیشتر به‌نظر می‌رسد که وفات رازی، درسال 320 هجری قمری (932 میلادی) رخ داده باشد.

متاسفانه از احوال این دانشمند عالی مقام بیش از چند صفحه در کتب مورخین وجود ندارد. همچنین، مورخان و سایر دانشمندان ازجمله ابن الندیم (صاحب کتاب الفهرست)، ابن ابی اصیبعه (صاحب عیون الانباء فی طبقات الاطباء) و ابوریحان بیرونی (فیلسوف، منجم و ریاضیدان معروف قرن چهارم هجری قمری) تعداد کتب و رسائل رازی را بیش از 150 مورد ذکر می کنند اما نسخ بسیاری از آنها در جهان موجود نیست که علت آن نبودن صنعت چاپ در زمان وی و حوادث و رویدادهای ایام است که موجب ازبین رفتن آنها شده است. چنین وضعیتی درباره زندگی نامه و تحصیلات رازی نیز صادق است.

درباره دوران کودکی و جوانی رازی اطلاع دقیقی دردست نیست و اینکه آموختن چه علمی را در ابتدا و در چه سنی آغاز کرده مشخص نمی‌باشد. اما معروف است که در جوانی گاهی شعر می‌گفته و عود می‌نواخته است و به‌دنبال تحصیل و کسب معلومات زمان خود ازجمله کیمیاگری و شیمی رفته است.

بیشتر مورخان را عقیده بر این است که رازی در سنین بالا آموختن طب را آغاز کرده است. اما این امر چندان صحیح به‌نظر نمی‌رسد زیرا دانشمندی با این هوش و قریحه نمی‌تواند تا آن زمان به علوم عصر خویش بی‌توجه بوده باشد.

براساس داستانی از مورخان ، رازی برای درمان بیماری چشمی ناشی از کیمیاگری به چشم‌پزشک مراجعه می‌کند و پزشک معالج از او پانصد دینار طلب می‌کند. در همین زمان رازی درمی‌یابد که طب، همان کیمیای حقیقی است.

نام اساتید رازی نیز همانند شرح حالش به درستی بیان نشده است. برای مثال تعدادی از مورخان، «علی‌بن‌ربّن طبری» را استاد رازی در طب می‌دانند ولی باتوجه به سال ولادت رازی و سال فوت طبری (247 ق) احتمالاً وی شاگرد باواسطه علی‌بن‌ربّن بوده است. همچنین به‌نظر می‌رسد استاد رازی در فلسفه «ابوزید احمدبن‌سهل بلخی» (متوفی در 322 ق) باشد.

با توجه به قرائن و شواهد به نظر می رسد که رازی در نیمه دوم قرن نهم هجری، ریاست بیمارستان معتضدی بغداد را برعهده گرفته و رسالاتی را به نام وزرای معتضد نگاشته است. همچنین در دوران مکتفی فرزند معتضد در ری بوده و پس از ورود به ری با امیر منصوربن‌اسحاق رابطه‌ای نیکو داشته و به سمت ریاست بیمارستان ری منسوب شده و کتاب منصوری را برای امیر منصور نگاشته است.

رازی در چند سال آخر عمر از نعمت بینایی محروم شد که علت آن را نزول الماء یا آب مروارید ذکر کرده اند.

مؤلفات و مصنفات رازی

رازی تألیفات فراوانی دارد. «دکتر محمود نجم‌آبادی» (طبیب و رازی‌شناس بزرگ ایرانی، متولد 1282 و متوفی به سال 1379) کتب و رسائل رازی را در علوم مختلف نزدیک به 273 عدد می‌داند. او در کتاب خود با نام «مؤلفات و مصنفات رازی»، تالیفات رازی را در نه بخش جداگانه و به صورت مفصل شرح داده و دسته بندی می کند.

1- الحاوی. مهمترین کتاب وی «الحاوی» است که یک دوره کامل طب تا دوران رازی می‌باشد و رازی در آن عقاید و آراء اطباء سلف و نظرات خود را آورده و درباره آنها اظهارنظر کرده است.

برای این کتاب 18 تا 70 مجلّد ذکر شده و از آن نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های سراسر جهان وجود دارد که معمولاً جزء یا اجزایی از آن است. متاسفانه این نسخ، مرتب و منظم نیستند و نسخه اصیل‌ و صحیح آن مشخص نیست.

مورخین اروپایی عقیده دارند که کتاب الحاوی بزرگترین دائره المعارف طبی زبان عرب است که رازی برای تالیف آن سالیان دراز زحمت کشیده و به گفته خودش برای نوشتن الحاوی 15 سال شبانه روز کار و مطالعه کرده و نتیجه تجارب خود را در آن ثبت نموده است.

رازی تجربه را درطب بسیار معتبر می‌دانسته و همانند بیمارستان‌های امروزی، در مطب و بیمارستان از وضعیت روزانه بیماران اطلاعاتی را جمع‌آوری و یادداشت می‌کرده است و روش تدریسش همانند پزشکی امروز است. درمان‌های او مبتنی بر سادگی و مداوا با ادویه مفرده بوده است و او عقیده داشت که تنها در صورت نیاز مبرم باید از دوای مرکب استفاده شود.

2- المنصوری. همانطورکه قبلاً گفته شد، رازی کتاب «المنصوری» رادر ده مقاله برای «منصوربن‌اسماعیل» تألیف کرده است. نامهای دیگر این کتاب عبارتند از: منصوری‌فی‌الطب، طب منصوری ،کناش منصوری.

برخی از مورخان اروپایی، دو کتاب حاوی و منصوری را بزرگترین کتب آموزشی طب قدیم می‌دانند و بر سایر کتب ترجیح می‌دهند.

3- المرشد. که اقتباسی از کتاب «ابقراط» یونانی و نامهای دیگر آن کتاب‌الفصول یا الفصول‌فی‌الطب است.

4- طب الملوکی. یا کتاب الخواص که حاوی یک دوره بیماری‌شناسی است.

5- من لایحضره الطبیب. این کتاب برای عموم مردم در زمان عدم دسترسی به طبیب نگاشته شده و نام دیگر آن «طب الفقراء» است.

6- منافع الاغذیه و مضارها. در امر تغذیه و مشتمل بر 19 فصل و حاوی مطالبی ارزشمند درباره نان‌ها و آب‌ها، شراب‌ها و گوشت‌ها، اغذیه و ترشی‌ها و غیره و فواید و ضرر و موارد استعمال آنها در سلامتی و بیماری است.

7- الجدری و الحصبه. در این کتاب برای اولین بار و با دقت فراوان بین آبله و سرخک افتراق داده شده است.

1- الحصاه فی الکلی و المثانه. در این کتاب علل و اسباب، علائم، آثار و دوره بیماری و معالجه سنگ کلیه و مثانه ذکر شده است. رازی برای درمان سنگ‌های کلیه و مثانه از داروهای شکننده سنگ و مدرّ استفاده کرده ولی اگر بیماری با طرق طبی معالجه نمی‌شده به عمل جراحی می‌پرداخته است.

2- رساله شمَیه. این رساله هرچند از نظر حجم، کوچک است ولی از لحاظ معنی و مقام بسیار ارجمند است و به حساسیت در فصل بهار می‌پردازد. این رساله که درباره زکام (آلرژی فصلی) نوشته شده می‌تواند اولین کتاب ایمنی‌شناسی جهان درنظرگرفته شود.

8- اسرار و سرّ الاسرار. از مهمترین و مشهورترین کتاب‌های کیمیایی رازی هستند.

او برخلاف علمای قبل از خود، کتاب‌های کیمیایی را به سبکی ساده و روشن و با نام‌های معین و مشخص به‌منظور تدریس و آموزش علم کیمیا نوشته و مطالب را به‌صورت مفید و مبتکرانه ، تقسیم‌بندی کرده است.

حکیم رازی در کتاب «فی سیرته» که حاوی شرح زندگی اوست، نام کتاب‌های کیمیایی خویش را ذکر کرده و ترتیب و ردیف خواندن و آموختن آنها را هم به طالبین علم کیمیا، یاد داده است.

9- الطب الروحانی. درباره طب روح در روان‌پزشکی و روان‌شناسی و نشان‌دهنده عقیده رازی به تأثیر مسائل روحی و روانی بر درمان بیماران است.

رازی از تفکرات فلسفی رایج عصر خود پیروی نمی‌کرد و عقاید خاص خود را داشت. در نتیجه مورد بدگویی اهل فلسفه هم‌عصر و پس از خود (ازجمله ناصرخسرو) قرار گرفت. او اطلاعاتی را که از پیشینیان به‌دست می‌آورد مورد مشاهده و تجربه قرار می‌داد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان می‌داشت. او در زمینه طبیعیات کتب متعددی نگاشته که برخی از آنها عبارتند از الرد علی المسمعی، الهیولی، فی الخلأ والملأ، کتاب اللذه، کیفیه النمو، الشکوک علی جالینوس و ....

ازجمله کتب و رسائل دیگر رازی می‌توان به این موارد اشاره کرد: کتاب التقسیم و التشجیر، اقرابادین،‌ فی‌القولنج،‌ فی النقرس و اوجاع المفاصل،‌ کتاب مایقدم من الفواکه و الاغذیه و مایؤخر،‌ کتاب الابنه و علاجها، الادویه الموجوده لکل مکان، فی هیئه القلب، فی ادویه العین، فی محنه الطبیب، فی‌العمل بالحدید و الجبر، صفات البیمارستان و ....

رازی، شیمی و داروسازی
رازی در کتاب بزرگ خود «الحاوی»، به درمان‌های دارویی بسیاری می‌پردازد و نسخه‌ داروهای ترکیبی، انواع داروهای داخلی و خارجی (قطره، شیاف، قرص، شربت)، دوز داروها، سم‌شناسی و آ‍زمون‌های دارویی را شرح می‌دهد.

در کتاب «من لایحضره الطبیب» به داروهایی اشاره شده که به‌راحتی در همه‌جا یافت می‌شود و هر فرد بالغ و آگاهی می‌تواند به راحتی از درمانهای ساده آن برای سردرد، سرفه، مالیخولیا، بیماری‌های گوش و چشم و معده استفاده کند.

همچنین در کتاب «برءالساعه»، به درمان‌های فوری برای معالجه بیماری‌ها اشاره شده تا بیمار برای هر امر ساده‌ای نیاز به مراجعه به پزشک نداشته باشد.

در کتاب «منافع‌الاغذیه» نیز به ضررهای مصرف مکرر الکل اشاره شده که منجر به الکلسیم و بیماری‌های ناشی از آن می‌شود.

درزمینه داروسازی و شیمی، کشف الکل و جوهرگوگرد را به زکریای رازی نسبت می‌دهند. زمانی که رازی درصدد یافتن حجرالفلاسفه و اکسیر اعظم بود توانست تعداد زیادی ماده شیمیایی کشف کند.

او برای تعیین اثر داروها بر انسان بسیاری از داروها را شخصاً روی حیوانات به‌کار می‌برده است. همچنین در بیماری‌های پوست و عفونت‌های انگلی از جیوه به‌شکل مرهم استفاده می‌کرده و از پادزهر (یا تریاق) نیز برای درمان بیماری‌ها بهره گرفته است.

او به صنعت کیمیا و صحت آن اعتقاد داشته و آن را با دلایل عقلی و منطقی و تجربی در کتب خود به‌اثبات رسانده و چند کتاب و رساله در ردّ منکرین آن نوشته است.

در قرن نهم میلادی (هم‌زمان با رازی) داروسازی در بغداد به‌شکل مستقلی انجام می‌شد و داروخانه‌های متعددی در بغداد وسایر شهرهای مسلمان‌نشین به‌کار مشغول بودند. در بیمارستان‌ها نیز امکان آن وجود داشت که پزشکان داروهای جدید را مورد آزمایش قرار دهند و نتایج آزمایشات را در دفتری مخصوص شرح دهند. همچنین بازرسان دولتی (با نام محتسب) به‌صورت دوره‌ای بر کار داروخانه‌ها نظارت می‌کردند و میزان و کیفیت داروها را مورد بررسی قرار می‌دادند. در واقع در آن دوره، داروسازی حرفه‌ای در کشورهای اسلامی، 4 قرن از اروپا پیش افتاده بود.

منابع:

1- نجم‌آبادی، دکتر محمود؛ مؤلفات و مصنفات ابوبکرمحمدبن زکریای رازی، ‌انتشارات دانشگاه تهران

2- نجم‌آبادی، دکتر محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام، ‌انتشارات دانشگاه تهران

3- رازی، محمدزکریا؛ المدخل‌التعلیمی، ترجمه دکتر مهندس حسنعلی شیبانی، ‌انتشارات دانشگاه تهران

4- تاجبخش، دکتر حسن؛‌ تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، جلد دوم، دوران اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران

5- رکن‌الحکما، فیلسوف‌الدوله عبدالحسین‌بن محمدحسن طبیب تبریزی؛ مطرح‌الانظار فی تراجم اطباء الاعصار و فلاسفه الامصار، تاریخ تألیف نسخه مادر 1324 هجری قمری

6- معطر، فریبرز؛ معطر، هادی؛ ابتکارات و نوآوری‌های رازی در شیمی؛ فصل‌نامه طب سنتی اسلام و ایران، سال اول، شماره اول، بهار 1389

7- جوادی، سیدمهدی؛ جایگاه داروسازی و زکریای رازی در تمدن اسلامی، مجله الکترونیکی ویستا

8- Kaf Al-Ghazal, Dr. Sharif; The valuable contributions of al-razi (Rhazes) in the history of pharmacy, April, 2007